Het is maar zelden dat een boek je zó aan het denken zet. Een jaar of twee terug deed “Practical Wisdom” van Barry Schwartz dat. Al toen ik het aan het lezen was, wist ik: dit verwoordt en onderbouwt mijn diepe overtuigingen zó goed – hier moet ik wat mee. (Velen die de laatste jaren bij mij een training hebben gevolgd zullen dit kunnen beamen. Als ik even de kans krijg, wijd ik graag uit over hoe het geloof in bonussen, procesmatig werken, kwantificeren van ‘performance indicatoren’ het vakmanschap in organisaties om zeep helpt.)
Nu ben ben ik bezig in een boek dat niet alleen aansluit bij mijn overtuigingen, maar dat ook nog eens allerlei zaken op losse schroeven zet die ik tot nu toe gedachteloos accepteerde. Het klinkt wat pathetisch, maar “To Save Everything, Click Here” van Evgeny Morozov gaat mijn leven veranderen. Hoe, dat weet ik nog niet. Het moet nog indalen. Ik ga dan ook (nog) geen recensie schrijven. Als je even zoekt, vind je snel genoeg beschrijvingen, recensies en kritieken die je een aardig beeld van het boek geven. Voor deze blog over verhalen zocht ik een geschikt aanknopingspunt. En vanavond heb ik dat gevonden in het gedeelte over narrative imagination, een term van de filosoof Martha Nussbaum.
In dit gedeelte gaat Morozov in op wat er mis is met “meten = weten”, zoals Jaap Peters het kernachtig benoemde in “De intensieve menshouderij”. Dat is het idee dat momenteel maar al te populair is in organisatie-, management- en kwaliteitskringen dat als je iets wilt verbeteren, dat je moet gaan meten. Of nog sterker: alleen wat je kunt meten, kun je verbeteren. Er zijn tal van bezwaren tegen deze visie. Niet alles is te meten. Zodra je iets gaat meten, ga je andere aspecten veronachtzamen. Het meten op zich kan perverse consequenties hebben. De meten=weten-school doet het voorkomen dat getallen objectief zijn, maar dat is natuurlijk niet zo: enerzijds is er het feit dat een keuze voor wat wel en wat niet gemeten wordt subjectief, anderzijds kunnen getallen op tal van manieren geïnterpreteerd worden. Afijn, reden genoeg om op zijn minst kritisch te zijn op (om het even tot mijn vakgebied, de IT, te beperken) bewegingen als Six Sigma.
In “To Save Everything…”, haalt Morozov ook Martha Nussbaum aan. Zij introduceerde narrative imagination als een vaardigheid die noodzakelijk is voor mens-zijn. Deze, ik vertaal het maar als, verhalende verbeeldingskracht stelt mensen in staat om zich in te leven in anderen. Morozov breidt deze definitie uit zodat het ook gaat over de vaardigheid om jezelf voor te stellen in relatie tot je “sociotechnische” omgeving. Hij contrasteert deze vaardigheid met wat hij dan noemt numeric imagination. Deze verbeelding staat voor meten=weten. De kern van het verschil zit hem hierin, dat narrative imagination op zoek gaat naar “hoe het ook zou kunnen”, naar “waarom is het eigenlijk zoals het is”, naar “wat zouden we eigenlijk moeten willen”, terwijl numeric imagination niet verder komt dan “hoeveel is het vandaag en hoe kunnen we dat de goede kant opbuigen”.
Als voorbeeld gaat hij in op de slimme elektriciteitsmeters die op dit moment hun intrede doen. Nu kunnen we meten hoeveel energie we verbruiken en zo ons energieverbruik omlaag brengen. Misschien moeten we de wasdroger minder vaak aanzetten. Of ’s nachts drogen, als we het daltarief hebben. Of misschien moeten we korter drogen. Maar de slimme meters zetten niet aan tot nadenken over de vraag of we die wasdroger überhaupt wel nodig hebben. Morozov: “Numeric imagination might tell us how to use the air conditioner more efficiently, but narrative imagination can tell us whether we should use it at all.”
Morozovs boek is meer, veel meer, dan een pleidooi voor verhalen. Sterker nog, ik realiseer me heel goed dat alleen het woordje “narrative” maar een dun lijntje is naar de volle breedte van verhalen maken en vertellen. En toch. In verhalen verplaatsen we ons in anderen en in andere mogelijkheden. Verhalen zijn zoveel krachtiger dan getallen.
Als meten dan weten is, dan zijn verhalen begrijpen.