Werkt altijd. Vraag aan een IT-architect wat zijn lievelingsmodel is. Laten we dit A noemen. Kom dan met een ander, minstens zo interessant en waardevol model, zeg B. De dagen en weken erna is hij zoet met het afbeelden van A op B, of van B op A, of, als hij heel fanatiek is, met het maken van een metamodel waarvan A en B instanties zijn.

Architecten hebben graag een duidelijk denkraam. Of het nu uit vier of negen vlakken bestaat, een pyramide- of spiraalvorm heeft, zo’n structuur geeft je grip op de wereld. Dankzij zo’n model weet je of het proces, het systeem, de organisatie of de persoon waar je mee te maken hebt linksboven of rechtsonder zit. Er zijn duidelijke grenzen: het is boven of onder, links of rechts. Als blijkt dat er een grijs tussengebied is, is dat vervelend. Maar dat is op te lossen met een extra rij, kolom of dimensie. Het moet kloppen.

Er is niets zo irritant als een model dat niet klopt. Heel lang kun je volhouden dat een observatie of een interpretatie verkeerd is omdat die niet in jouw model past. Heel lang kun je volhouden dat de bril van die ander fout is omdat hij heel andere dingen ziet. Maar àls je dan moet toegeven dat jouw model zijn beperkingen heeft, dan zoek je het in een uitbreiding of abstractie.

Er is niets zo onuitstaanbaar als twee modellen die niet te rijmen zijn. En toch is dit iets wat we volgens mij moeten leren. De wereld is niet eenduidig. Problemen hebben honderd verschillende aspecten en interpretaties die allemaal waar zijn. Er is niet één antwoord. Wen er maar aan.

Het is moeilijk maar je kunt ervoor trainen. Hier volgt oefening 1. Lees het volgende citaat van Borges (uit, in het Engels, “The analytical language of John Wilkins“), waarin hij een indeling van het dierenrijk geeft zoals dat in een oude Chinese encyclopedie zou staan. Lees het en bedenk dat dit ooit ergens voor iemand óók een model van de werkelijkheid was. Lees het en bedenk dit, net zolang tot het je lukt zonder dat het overal begint te jeuken.

Volgens deze indeling heb je de volgende dieren: (a) die van de keizer zijn, (b) die zijn gebalsemd, […] (g) zwerfhonden, (h) die zijn opgenomen in deze classificatie, […] (n) die er van een afstand uitzien als vliegen.

Als je oefening 1 probleemloos kunt uitvoeren, trap jij er niet meer in. Model A is een model en model B ook. That’s it. Jij laat je niet meer gek maken.

(Dit stukje is ook geplaatst op de site van cibit academy.)