Een vertaling van het elfenlied

Elfenlied Mendelssohn
Uit de originele partituur van Mendelssohn

Ik schreef over het nieuwe project rond de Midzomernachtsdroom: vioolleerlingen spelen (bewerkingen van) delen uit Mendelssohns muziek bij dit toneelstuk en ik vertel er mijn versie van Shakespeares verhaal bij. Een bijzonder onderdeel in het stuk is het Elfenlied. Een aantal van de leerlingen in het orkest zingen ook graag, dus is het leuk als dat lied er in de voorstelling ook in zit. Maar dan liefst wel met een Nederlandse tekst, die ook voor kinderen behapbaar is. Een mooie uitdaging. Hieronder verschillende versies die ik vond en overwegingen bij mijn vertaalwerk. Helemaal onderaan de versie die we in de voorstelling gaan gebruiken.

Shakespeares versie

Philomel, with melody
Sing in our sweet lullaby.
Lulla, lulla, lullaby, lulla, lulla, lullaby.
Never harm
Nor spell nor charm
Come our lovely lady nigh.
So good night, with lullaby.

Opmerkingen:

  • Shakespeare schreef het lied voor het moment in het stuk dat elfenkoningin Titania door in slaap wordt gezongen. Het lied heeft twee coupletten en een refrein. In onze voorstelling gebruiken we alleen het refrein.
  • Philomel is geen personage in het stuk. Het verwijst naar een nachtegaal.
  • Een lullaby is een slaapliedje, maar het is evident dat ik dat in het Nederlands in iets anders moet vertelen. Helemaal met ‘lulla, lulla’ ervóór zou het anders wat erg lullig klinken.
  • In hedendaags Engels rijmt ‘melody’ niet op ‘lullaby’, maar ik heb het vermoeden dat ze voor Shakespeare wel op elkaar rijmden. (Liefhebbers over hoe de uitspraak origineel zou zijn geweest, moeten vooral eens hier kijken.) Daarmee wordt het rijmschema: A-A-A-(B-B)-A-A, met de B’s een binnenrijm.

Duitse vertalingen

August Wilhelm Schlegel

Nachtigal, mit Melodei
Sing’ in unser Eyapopey,
Eyapopey, Eyapopey, Eyapopey,
dass kein Spruch,
kein Zauberfluch
der holden Herrin schädlich sei.
Nun gute Nacht, mit Eyapopey.

Opmerkingen:

  • Dit is de vertaling die Mendelssohn gebruikte, zie het plaatje hierboven.
  • Hier is het rijmschema aangehouden: Melodei-Eyapopey-sei en Spruch-Fluch.
  • De vertaling ‘Eyapopey’ van ‘lullaby’ doet nogal gekunsteld aan.
Erlebniskonzert

Nachtigal, flieg schnell herbei,
sing mit uns ein Lullaby,
Lullaby, Lullaby,Lullaby.
Sanft soll nun
Titania ruh’n,
lieblich träumend, sorgenfrei.
Schlaf! Gute Nacht mit Lullaby!

Opmerkingen:

  • Een andere Duitse vertaling kregen we bij de uitgave van de vioolbewerking die Anke voor de uitvoering gebruikt.
  • Hier is de Lullaby weer terug en ook Shakespeares rijmschema is behouden.
  • In deze vertalingen is, vanzelfsprekend, Titania (‘die Herrin’) met naam aanwezig. In mijn vertaling wil ik die verwijzing vermijden. Omwille van de beknoptheid én begrijpelijkheid moet ik behoorlijk snijden in het verhaal. Dit lied wil ik meer als algemeen slaaplied gebruiken (voor het moment dat de vier jongeren in slaap vallen).
Sjoebiedoe

Een vondst in nog weer een andere Duitse vertaling, die in een musicalvariant werd gebruikt, vond ik ‘sjoebiedoe’ op de plek van ‘lullaby’.

Een Nederlandse vertaling uit 1903

Een Nederlandse vertaling die ik online kon vinden was deze van Dr. L.A.J. Burgersdijk.

Nachtegaal, stem met ons in,
Zing hier: suja, slaap nu in!
Suja, suja, slaap nu in; suja, suja, koningin!
Booze macht,
Noch tooverkracht
Naadre de Elfenkoningin!
Suja, suja, slaap nu in!

Opmerkingen:

  • Het rijmschema klopt, maar ‘stem met ons in’ en ‘slaap nu in’ vind ik wat magertjes.
  • ‘Suja’ is een woordje om kinderen te sussen, maar voor nu niet meer bruikbaar.
  • De laatste regel is bij Shakespeare anders dan regel 2. Ik vind het niet sterk dat die regel hier wordt herhaald.

Mijn vertalingen

Eerste versie

Nachtegaal zing zacht: “Houdoe!”
Wij gaan slapen, wij zijn moe.
Slaap kindje slaap, oogjes dicht, snavels toe.
Ongestoord,
Geen toverwoord,
Zorgenvrij, geen bah, geen boe.
Slaap! Goede nacht en droom maar zacht

Opmerkingen:

  • Ik vond het een leuke vondst dat ik in de regels 2 en 3 drie verschillende citaten uit slaapliedjes kon citeren. “Ik ga slapen, ik ben moe,” is het begin van een gebedje dat wij vroeger zeiden of zongen voor het naar bed gaan. “Slaap, kindje slaap,” spreekt voor zich en “Oogjes dicht en snaveltjes toe,” was natuurlijk meneer de Uil aan het eind van elke aflevering van de Fabeltjeskrant. Omwille van het metrum moesten de snaveltjes snavels worden. Hoewel ik er blij mee ben, is het misschien toch iets te ‘vol’: Shakespeares herhaalt in deze zin alleen maar ‘lullaby’. Mijn tekst is in vergelijking hiermee wel erg ‘vol’. Dit wordt, ben ik bang, een gevalletje ‘kill your darlings.’
  • “Houdoe,” vind ik niet heel sterk. Ik twijfel al of dat hier in en om Nijmegen veel gezegd wordt (hoewel er een café Houdoe is, in Nijmegen). En zelfs áls dat zo is, wordt het dan ook bij het slapengaan gebruikt? Ik heb ook het alternatief ’toedeloe’ overwogen, maar ook die is als wens voor het slapen gaan erg raar.
  • In de laatste regel ben ik afgeweken van het rijmschema. Ik kon geen goed rijmwoord op ‘oe’ vinden om het lied mee te eindigen. Bovendien sluit ik met deze tekst nog wat aan bij de Duitse vertaling die Mendelssohn gebruikte.
Versie twee

Nachtegaal, zing elegant,
Slaapliedjes, lief en charmant.
Dromenland (3x)
Pijn en pech
Blijft bij je weg
Niks aan-mijn hoofd en niks aan-de hand.
Slaap! Goede nacht naar Dromenland.

Opmerkingen:

  • Deze versie ontstond toen ik ‘Dromenland’ als alternatief voor ‘lullaby’ bedacht.
  • De stapeling van ‘elegant’ en ‘charmant’ vind ik niet heel sterk. Bovendien zijn het misschien geen woorden voor in een kinderliedje.
  • Met ‘Pijn en pech…’ zoek ik naar alternatieven voor deze zin met binnenrijm. Wat ik hier mis is de connotatie van spreuken en tovenarij uit het origineel.
Versie drie – de definitieve versie

Zing een slaaplied, nachtegaal.
Bij de laatste zonnestraal.
Droom een land (3x)
Ongestoord,
Geen toverwoord,
Wij gaan slapen, allemaal.
Slaap! Goede nacht naar Dromenland.

Opmerkingen:

  • Toen ik bedacht dat de nachtegaal ook naar het eind van de zin kon verhuizen, bood dat een heel nieuw scala aan rijmwoorden. Denk eens aan deze mogelijkheden (die ik uiteindelijk toch heb verworpen): ‘hardmetaal’, ‘donderstraal’, ‘muzikaal’, ‘jeugdjournaal’ en ‘Maas en Waal’…
  • Met de laatste zonnestraal kan ik in het verhaal ook nog uit de voeten. Het speelt hartje zomer (midzomernacht, weet je wel), dus die laatste zonnestraal laat op zich wachten. Maar uiteindelijk ligt iedereen te slapen. En dán begint de grote verwarring!
  • ‘Droom een land’ naast ‘Dromenland’ in de laatste regel bevalt me wel. Het klinkt hetzelfde, maar schetst een rijker fantasiebeeld.

Een mooie puzzel, het maken van zo’n vertaling. Met een deadline: de kinderen die het gaan zingen, moeten het ook nog op tijd kunnen instuderen.
Ik ga weer verder met het verhaal. Ook met een deadline – over een week of drie is de voorstelling…


in

, ,